Flateyjarbók er stærst og ríkmannlegust allra íslenskra miðaldahandrita og ómetanlegur bókmenntafjársjóður. Þegar Íslendingar sóttust eftir því að fá íslensk handrit frá Danmörku var Flateyjarbók meðal þeirra sem mest kapp var lagt á að fá og hún var jafnframt sú fyrsta sem afhent var við hátíðlega athöfn síðasta vetrardag 1971.

Ekki hafa þó allir haft jafnmikið álit á þessari risavöxnu bók og það er dálítið kímilegt að lesa harðorð ummæli Árna Magnússonar um hana. Þótt bókin sé þung taldi Árni hana „með þeim léttvægustu membranis (skinnbókum)“ og fann henni ýmislegt til foráttu. „Sumt sem í bókinni er, er einbær lygi,“ segir Árni, og bendir á að sumir af þáttum hennar séu „með þvættings-stíl skrifaðir“ (Jón Helgason 1980: 54–55). Hér og víða annars staðar metur Árni forn rit eftir sagnfræðilegu gildi enda sóttist hann eftir sannfróðum heimildum um fortíðina en ekki tilbúningi.

Annað atriði sem Árni finnur að Flateyjarbók er vankunnátta skrifara hennar í skáldskaparlistinni: „Vísurnar eru úr máta rangar, svo þar er ekkert upp á að byggja,“ segir hann. Hér hefur Árni í huga dróttkvæðar vísur í konungasögum og það er mikið til í því hjá honum að þær hafi reynst skrifurum Flateyjarbókar tormeltar. Af samanburði við önnur handrit sést að þeir hafa misskilið margt og misritað.

Jón Þórðarson og Magnús Þórhallsson hétu þeir sem rituðu Flateyjarbók og hafa verið menntaðir menn á sinnar tíðar vísu. Hvers vegna ætli þeim hafi reynst svona vandasamt að fást við dróttkvæðin? Skýringin liggur ugglaust í því að tískan í íslenskum kveðskap hafði breyst þegar komið var fram undir lok fjórtándu aldar. Færri lögðu þá stund á hina fornu list dróttkvæðanna með snúinni orðaröð og orðaforða en aðrar kveðskapargreinar höfðu rutt sér til rúms – þar á meðal rímur.

Flateyjarbók er elsta handrit sem geymir rímu en það er Ólafs ríma Haraldssonar sem rituð er strax á annað blað bókarinnar. Ríman segir í stuttu máli frá kristniboði Ólafs konungs við upphaf elleftu aldar, falli hans í Stiklastaðabardaga og helgi hans eftir dauðann. Á tímabilinu frá um 1400 og fram til siðaskipta tíðkaðist lítt á Íslandi að halda á lofti nöfnum skálda úr samtímanum og þannig er um langflesta rímnaflokka frá þessum tíma að við vitum ekki hver höfundurinn var. Ólafs ríma er kærkomin undantekning því að í Flateyjarbók er tekið fram að höfundurinn sé Einar Gilsson en hann var lögmaður norðan og vestan 1367–1368. Ætla má að rímnakveðskapur sé á þessum tíma kominn til nokkurrar virðingar fyrst einn af valdamestu mönnum landsins yrkir með þeim hætti um sjálfan Ólaf helga.

Texti Ólafs rímu samanstendur af 65 ferskeyttum erindum. Ferskeyttur háttur var vinsælasti bragarháttur Íslendinga öldum saman og er það ef til vill enn. Hagyrðingar nútímans ættu því að þekkja góðan vin í Ólafs rímu Haraldssonar en þó gæti sumt í bragnum komið þeim spánskt fyrir sjónir. Lítum fyrst á þessi erindi.

12. Bragning lætur byrja ferð                  bragning = konungur
bónda múg í móti,
hann vill jafnan hræra sverð
og herða skot með spjóti.

 

21. Gengu fram fyrir kóngsins kné
og kvöddu stilli hinn teita,                        stillir = konungur
buðu þeir bæði fylgd og fé
frægum sjóla að veita.                               sjóli = konungur

Í þessum erindum koma fyrir aukaljóðstafir, annars vegar múg og móti í línu 12.2 og hins vegar buðu og bæði í línu 21.3. Nú á dögum teljast þetta braglýti og skáldin gæta sín að gera þetta ekki. Svo var einnig á þrettándu öld og fyrr. Frá fjórtándu öld og fram á þá sautjándu var hins vegar annar smekkur við lýði og í kveðskap þess tíma má víða sjá ofstuðlun og aukaljóðstafi, jafnvel í verkum höfuðskálda (Ragnar Ingi Aðalsteinsson 2010: 265).

Annað atriði sem vert er að huga að í fornum rímnakveðskap er hrynjandin. Lítum á vísu.

20. Náðust menn í niflungs flokk              niflung = konungur
nær sem risar að líta,
þeir hafa bragnar brynjurokk                    bragnar = menn, rokkur = kyrtill
brandi skorið hinn hvíta.

Að nútíðarhætti samanstanda ferskeyttar vísur fyrst og fremst af réttum tvíliðum þar sem fyrra atkvæðið hefur áherslu og það seinna er áherslulaust. Hrynjandin í fyrstu línunni að ofan er líka með þeim hætti – Náðust | menn í | niflungs. Hinar línurnar hafa hins vegar hver um sig einn braglið sem samanstendur af þremur atkvæðum – risar að, þeir hafa og skorið hinn. Skýringin á þessu liggur í því að forníslenska hafði annað kerfi atkvæðalengdar en nútímamálið. Að fornu voru áhersluatkvæði ýmist löng eða stutt. Í tvíkvæðum orðum eins og risar, hafa og skorið var fyrra atkvæðið stutt. Til að mynda langt atkvæði þurfti langt (breitt) sérhljóð og samhljóð á eftir eins og í náðust eða stutt (grannt) sérhljóð og að minnsta kosti tvö samhljóð á eftir eins og í niflungs. Tvíkvæð orð sem hófust á stuttu atkvæði eins og risar og skorið mynduðu ekki tvílið upp á eigin spýtur heldur aðeins risið í honum og er þá talað um „klofið ris“. Síðan þurfti að bæta við einu atkvæði enn til að mynda hnigið og ljúka við tvíliðinn. Þannig eru risar að og skorið hinn fullkomlega reglulegir bragliðir á þessum tíma, með klofnu risi. Áherslulítil tvíkvæð orð með stuttu fyrra atkvæði eins og hafa voru hins vegar tilvalin til að mynda klofið hnig eins og í tvíliðnum þeir hafa.

Önnur leið til að sjá vægi atkvæðalengdar í Ólafs rímu Haraldssonar er að líta á síðasta braglið hverrar vísu. Þar getur risið ekki klofnað svo að einu mögulegu orðin eru tvíkvæð orð með löngu fyrra atkvæði: náða, allar, seimi, hefna, brandi, alla, mönnum, illi, dáðum, verja og svo framvegis. Það var ekki fyrr en á sextándu öld sem ferskeytt vísa gat endað á orðum eins og risi eða talar og algengt varð það ekki fyrr en á sautjándu öld. Á þeim tíma gekk íslenska í gegnum hljóðdvalarbreytingu þar sem áherslusérhljóðið í orðum eins og risi eða talar lengdist og þar með varð fyrra atkvæði þeirra rishæft í kveðskap (sjá nánar um hrynjandi fornrímna: Kristján Árnason 2013: 238–242, 341–342, Haukur Þorgeirsson 2013: 105–128)

Af ofansögðu má sjá að það eru bæði breytingar á skáldskapartísku og breytingar á tungunni sjálfri sem valda því að Ólafs ríma Haraldssonar kemur hagyrtum Íslendingum seinni alda dálítið framandlega fyrir sjónir. En hún var ort í samræmi við allar kröfur síns samtíma og sómir sér vel í Flateyjarbók sem fulltrúi hefðar sem þá var að slíta barnsskónum og átti langt líf fyrir höndum.