Merking og notkun

Orðið reyfari hefur tvær merkingar samkvæmt Íslenskri orðabók:

1. (gamalt) • ræningi, ránsmaður
2. (bókmenntir) • skáldsaga samin fyrst og fremst til afþreyingar án tillits til listræns gildis, oft í stöðluðu formi (yfirleitt um ástir, bardaga, spennuleiðangra eða sakamál)

Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans má finna fjölmörg dæmi um fyrri merkinguna, flest gömul eins og vænta má, en henni bregður líka fyrir í yngri ritum:

• skrifaði hann bréf þaðan til Noregs og taldi óvíst, hvort hann héldi heim til Íslands það sumar [...] með því að á þessum slóðum sé ógrynni „reyfara og skálka“. (16. öld)
• *Reifarar liggia fyrir nordan skóg. (17. öld)
• Heldurðu ekki, að þessir reyfarar og fjárdrápsmenn hafi þurft að gera svo vel og lamma sig inn í sjálft guðshús. (20. öld)
• Ég vil endilega hafa þig með því mér finnst svo mikið öryggi að hafa svo stóran og sterkan mann með þegar stórræði eru á ferðinni. Ekki verður það síðra þegar ... við förum upp í bæ í gleðina, því alls staðar geta hættur leynst af misindismönnum og reyfurum. (20. öld)

Elsta dæmið sem varðveitt er í ritmálssafninu um síðari merkinguna er frá lokum 19. aldar en um hana eru fjölmörg dæmi í nútímamáli:

• Rétt fyrir stundu lauk ég við seinasta kaflann í „reyfaranum“.
• að heyra samlanda sinn herraðan í ávarpi, sem einsog kunnugt er þekkist ekki nema í útlendum reyfurum.
• Á SUMRIN grilla menn eitthvað fljótlegt, lesa reyfara og hlusta á formúlupopp - eða er það tilfellið? (Mbl.2003)
• Bilið á milli reyfara og fagurbókmennta hefur reyndar orðið æ óljósara með árunum og vegur hins bókmenntalega reyfara vaxið mjög. (Mbl. 2003)

Uppruni og aldur

Orðið reyfari ‘ræningi’ er talið vera tökuorð úr miðlágþýsku. Það kemur fyrir þegar í fornu máli og í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru dæmi um eldri merkinguna allt frá elsta tímabilinu sem það nær til (16. öld). 

Hin merkingin, ‘afþreyingarsaga, spennu- eða sakamálasaga’, er miklu síðar tilkomin. Í ritmálssafninu er elsta dæmið um hana eru frá lokum 19. aldar (í grein eftir Einar Benediktsson frá 1896) en flest dæmin eru frá 20. öld og fjölgar eftir því sem á líður. Nú er þessi merking mun algengari og t.d. var bara eitt dæmi um merkinguna ‘ræningi’ af tæplega þrjátíu dæmum um orðið í Markaðri íslenskri málheild, stóru safni texta frá síðustu árum, og það dæmi er úr sögulegri skáldsögu.

Síðari merkingin er ekki talin leidd beint af eldri merkingunni heldur komin frá danska orðinu røverhistorie ‘lygasaga, skröksaga’ og í ritmálssafninu eru allmörg dæmi um samsetta orðið reyfarasaga í sömu merkingu, það elsta frá 1887. Einnig eru fáein dæmi um orðið reyfararóman frá lokum 19. aldar og byrjun þeirrar 20. Það á sér beina samsvörun í dönsku — røverroman ‘saga af ræningjum; ævintýraskáldsaga með ótrúlegum söguþræði’ — og þar sem merkingin er náskyld algengustu nútímamerkingu orðsins reyfari er ekki ólíklegt að þarna sé forvera þess að finna og síðari liðurinn hafi einfaldlega fallið brott.

(janúar 2004/apríl 2019)