Hin síðari ár hefur á hverjum jólum orðið nokkur titringur í samfélaginu vegna lítillar jólasveinavísu sem sungin er með börnum. Sá titringur stafar af því að leiðrétt gerð vísunnar hefur komist í umferð og í leiðréttingaranda íslenskrar málstefnu hafa mörg þeirra sem syngja með börnum ekki kunnað við annað en að kyngja leiðréttingunni. Hin leiðrétta gerð hljóðar svo: „Jólasveinar ganga um gátt // með gildan lurk/staf í hendi. // Móðir þeirra hrín við hátt // og hýðir þá með vendi.“ 

Árni Björnsson vitnar til þessarar gerðar í Sögu daganna (bls. 343) og segir þar að hún þekkist enn á Norðurlandi. Ekki hefur tekist að staðfesta útbreiðslu hennar í munnlegri geymd (nema á allra síðustu árum) og því er líklegra að hér sé um að ræða leiðréttingu eins manns sem hefur komið vísunni í umferð með almennri og óljósri tilvísun um uppruna hennar. Ástæða þessarar leiðréttingar er væntanlega sú að þeim sem svo orti hefur þótt sem hin gamla þjóðvísa félli ekki að tilteknum reglum um bragfræði — auk þess sem efasemdir hafa verið um að íslenskir jólasveinar gætu hafa átt þann gyllta staf sem margir kannast við úr sumum eldri gerðum vísunnar. Árni tekur undir þetta almenna sjónarmið því að hann segir um þessa leiðréttingu að hún sé „...mun sannferðugri bæði að efni og kveðandi.“
 

Breytilegar vísur  

Almennt gildir sú regla að þjóðvísur í munnlegri geymd eru breytilegar en í fræðunum var hins vegar um skeið uppi sú hugmynd að hægt væri að leiðrétta varðveittar gerðir þjóðvísna og komast þannig að einhverju sem kalla mætti rétta frumgerð þeirra. Það viðhorf að hægt sé að leiðrétta hefðina er nú mjög á undanhaldi og áhugi manna beinist fremur að því hvernig vísurnar hafi verið í raun og veru, það er á manna vörum, en ekki hvernig einhverjir fræðimenn gætu hugsað sér að vísurnar ættu að vera. 

Almenningi, sem á þessa vísu og hefur fullan rétt til að halda áfram að fara með hana eins og hver og einn lærði hana í æsku við móður- og föðurkné, skal því bent hér á nokkur atriði úr varðveislusögu vísunnar. 

Fyrst er vitað um að séra Jón Eyjólfsson (1814−1869) á Stað í Aðalvík hafi skráð vísuna eftir konu sinni Sigríði Oddsdóttur (1818−1894) þegar hún var 32 ára: „Jólasveinar ganga um gólf // og hafa staf í hendi. // Móðir þeirra sópar gólf // og strýkir þá með vendi. // Skarpan hafa þeir skólann undir hendi.“ 

Í Safni til bragfræði íslenzkra rímna að fornu og nýju frá árinu 1891 vitnar síra Helgi Sigurðsson til þessarar vísu sem gamallar vísu og hefur hana svona: „Jólasveinar ganga um gólf, // hafa staf í hendi; // móðir þeirra sópar gólf // og hýðir þá með vendi.“ Vísuna hefur Helgi sem dæmi um þann brag sem hann kallar: „Ferskeytt, ljóðstafavant (nema í 1. vísuorði)“. Helgi hefur jafnframt orð á því að sá rímgalli sé á vísunni að gólf sé „ekki að eins samyrt, heldur og sömu merkingar í samrímuninni. Og er slíkt ekki rétt, þótt það finnist stöku sinnum í betri ljóðum en þessum.“ (71−72) 

Í Íslenzkum þulum og þjóðkvæðum sem Ólafur Davíðsson gaf út 1898−1903 sem 4. bindi af Íslenzkum gátum, skemtunum, vikivökum og þulum, vitnar hann til þessarar vísu og styðst þar við uppskrift séra Jóns í Aðalvík og útgáfu Helga en „lagar“ vísuna ögn til, umfram þessar heimildir, án nánari skýringa en lesandi getur ímyndað sér að hann sé að bæta inn höfuðstaf í 2. vísuorði (jafnvel þótt Helgi hafi einmitt haft vísuna til marks um það sem hann kallar „ljóðstafavant“): „Jólasveinar gánga um gólf // með gyltan staf í hendi. // Móðir þeirra sópar gólf // og strýkir þá með vendi. // Skarpan hafa þeir skólann undir hendi.“ Sá hluti umræðunnar sem snýst um það hvort stafur jólasveinanna geti verið „gylltur“ snýst því um þessa leiðréttingu Ólafs Davíðssonar.
 

Leiðréttingar byggðar á misskilningi 

Í segulbandasafni Árnastofnunar eru tæplega 20 dæmi um þessa vísu víða að af landinu, frá körlum og konum sem fædd eru allt aftur á miðja 19. öld og voru tekin upp á 7. og 8. áratug 20. aldar. Flestir heimildarmenn og -konur hafa vísuna með örlitlum blæbrigðum sem snúast um það hvort mamman „flengi“, „hýði“, „siði“ eða „strýki“ strákana sína og hvort jólasveinarnir hafi „gylltan“ staf eða ekki (átta hafa „gylltan“ staf, hin segja ýmist „hafa“ eða „bera staf í hendi“. Engum dettur í hug að jólasveinarnir hafi haft „gildan“ staf og kveðskapurinn sem Árni Björnsson vitnar til frá Norðurlandi hefur hvergi heyrst meðal þeirra mörgu heimildarmanna sem hafa deilt þekkingu sinni með söfnurum Árnastofnunar. Engin rök eru þannig fyrir því að telja vísuna „Jólasveinar ganga um gátt ...“ á nokkurn hátt „sannferðugri“, „upprunalegri“ eða „réttari“ en hinar varðveittu gerðir. 

Á síðustu árum hefur svo tíðkast í almennum söng, eins og Árni Björnsson bendir á, að bæta öðru erindi við þessa vísu: „Uppá stól // stendur mín kanna; // níu nóttum fyrir jól // þá kem ég til manna.“ Eins og í hinni vísunni eru til fjölmörg afbrigði af vísu um þessa könnu og rekja þau sig til Færeyja og Noregs eins og lesa má um hjá Jóni Samsonarsyni í bókinni Kvæði og dansleikir frá 1964. Af því erindi er önnur saga og löng sem gerir ekki annað en að staðfesta að kannan og stóllinn eiga samleið hvernig svo sem sú samleið verður skýrð. Tilraun manna til að leiðrétta þá vísu með því að príla upp á hól og kanna („Uppá hól stend ég og kanna“) byggist ekki á varðveittum gerðum og afbrigðum þessarar vísu.  

Menn geta svo átt það við sjálfa sig og sína samvisku hvort þeim finnist við hæfi að betrumbæta svo forn og alþýðleg kvæði án þess að hafa nokkuð annað fyrir sér en nútíma reglufestu og skynsemi — sem á sér enga stoð í þeim gömlu og góðu gerðum þessa kveðskapar sem kynslóðirnar hafa skilað til okkar. 
 

Eftirmáli 

Í segulbandasafni Árnastofnunar eru allmörg dæmi um vísuna „Jólasveinar ganga um gólf...“ víða að af landinu.

Lilja Sigurðardóttir í Skagafirði (f. 1884) hefur hana svona: 

Jólasveinar ganga um gólf 
með gyllta stafi í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi. 

Sigurlaug Sigurðardóttir, líka úr Skagafirði, (f. 1878): 

Jólasveinar ganga um gólf 
og, með gylltan staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og hýðir þá með vendi. 

María Andrésdóttir úr Austur-Barðastrandarsýslu (f. 1859): 

Jólasveinar ganga um gólf 
bera staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og hýðir þá með vendi. 

Ólöf Jónsdóttir af Snæfellsnesi (f. 1874): 

Jólasveinar ganga um gólf 
og hafa staf í hendi 
og móðir þeirra sópar gólf 
og hýðir þá með vendi. 

Kristín Valdimarsdóttir úr Grímsey (f. 1901): 

Jólasveinar ganga um gólf 
með gylltan staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og siðar þá með vendi. 

Sæfríður Sigurðardóttir úr Norður-Múlasýslu (f. 1901): 

Jólasveinar ganga um gólf 
með gylltan staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi. 

Sigríður Gísladóttir af Ströndum (f. 1874): 

Jólasveinar ganga um gólf, 
hafa staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og hýðir þá með vendi. 

Helga Jónsdóttir úr Norður-Ísafjarðarsýslu (f. 1898): 

Jólasveinar ganga um gólf 
og hafa staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi. 

Bjargey Pétursdóttir úr Norður-Ísafjarðarsýslu (f. 1902): 

Jólasveinar ganga um gólf 
og hafa staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi 
en í því skreppur skjóðan undan hendi. 

Magnea Jónsdóttir úr Vestur-Ísafjarðarsýslu (f. 1902) fer með tvær gerðir: 

Jólasveinar ganga um gólf 
og hafa staf í hendi 
mamma þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi.

Jólasveinar ganga um gólf 
með gylltan staf í hendi. 
Mamma þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi. 

Brynjúlfur Sigurðsson úr Suður-Múlasýslu en búsettur í Norður-Þingeyjarsýslu (f. 1915): 

Jólasveinar ganga um gólf 
með gylltan staf í hendi. 
Móðir þeirra sópar gólf 
og flengir þá með vendi. 

 

(Ég þakka Aðalheiði Guðmundsdóttur og Rósu Þorsteinsdóttur mikla aðstoð við aðföng til þessa pistils.)